شكۆی كوردستان-
سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە کۆنفرانسی (عێراق: قەدەرێکی تراژیدی) رایگەیاند، “گەلی کوردستان بە هەموو پێکهاتەکانیەوە ئەوە 100 ساڵە زۆریان چەشتووە بە داخەوە دوای سەدەیەکیش هێشتا گەلی کوردستان گیرۆدەی بەدەستهێنانی مافەکانیەتی، وەک چۆن هەمیشە ترسی لە رابردوو هەبووە، ئەمڕۆش هێشتا ترسی لە ئێستا و رابردوو هەیە”.
نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان بەشداریی لە (کۆنفرانسی عێراق: قەدەرێکی تراژیدی) کرد کە (ناوەندی لێکۆڵینەوەی رووداو) بە هاوبەشی لەگەڵ (ناوەندی فەرەنسی بۆ توێژینەوە لەسەر عێراق)، (باڵیۆزخانەی فەرەنسا لە بەغدا) و (گۆڤاری کۆنفلیوانس) رێکیخستووە.
سەرۆکی هەرێمی کوردستان لەبارەی کێشەکانی عێراقەوە دەڵێت، کێشەی سەرەکیی لە عێراق “بریتییە لە کێشە لەسەر دەسەڵات..ئەوە کاتێک دەبێتە گرفت کە لایەنێک بیەوێت بۆچوونی خۆی بەسەر هەموو لایەنەکانی دیکە بسەپێنێت، یان بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەکان پەنا بۆ بەکارهێنانی هێز یان سزا ببات وەکو ئەوەی هەمیشە لە عێراق روویداوە”.
نێچیرڤان بارزانی ئاماژە بەوە دەکات، دەبێت کوردستان هاوبەشێکی راستەقینە بێت لە دەوڵەتی فیدراڵیدا، بەشدارییەکی راستەقینەی لە دەسەڵاتدا بە هەموو فۆرمەکانیەوە هەبێت، “ئەمە گەرەنتی و سەقامگیری و یەکپارچەیی عێراقی نوێیە”.
سەرۆکی هەرێمی کوردستان بە ئاماژەدان بە سەرهەڵدانی داعش لە عێراق دەڵێت، “ئەگەر عێراق سەقامگیر نەبێت، ناوچەکەش سەقامگیر نابێت.. ئەگەر هیچ نەگۆڕێت، کێشەکانی عێراق چارەسەر نەکرێت، هەمان هەڵەی سیاسی و پەراوێزخستنی پێکهاتەکان هەمان عەقڵیەتی هێز و خۆسەپاندن و نەخوێندنەوەی بەرامبەر بەردەوام بێت، بە تەئکید سبەینێ داعشێکی دیکە لەدایکدەبێت”.
لە بەشێکی دیکەی قسەکانیدا سەرۆکی هەرێمی کوردستان ئاماژەی بەوە دا، عێراق واتە وڵاتی پێکهاتەکان، هەر لەسەرەتای دامەزراندنیەوە لە سێ ویلایەتی (موسڵ، بەغدا و بەسرە) پێکهاتووە، ئەو سێ ویلایەتە بەپێی هەڵکەوتەی جوگرافیایی و پێکهاتەی کلتووریان لێک جیابوونەتەوە. کورد لە باکوور، سوننە لە ناوەڕاست و شیعە لە باشوور. لەگەڵ ئەمانەشدا چەندین پێکهاتەی دیکەی ئایینی و نەتەوەیی لە عێراقدا هەن.
دەقی قسەکانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان:
سەرەتا دەمەوێت سوپاسی رێکخەرانی ئەو کۆنفرانسە و ماندوبوونیان بکەم، هیوای سەرکەوتنیان بۆ دەخوازم و راسپاردە و ئەنجامی باش بۆ کۆنفرانسەکەتان دەخوازم.
لەوانەیە پێویست نەکات بچمە سەر بارودۆخی هەمەلایەنی 100 ساڵی پێشتر کە تێیدا عێراق و دەوڵەتانی ناوچەکە چۆن و بە چ شێوەیەکی ناسرووشتی بێ لەبەرچاوگرتنی خواست و مافەکانی گەلی کوردستان دامەزران. ئەمە بۆ بەڕێزان پسپۆران و بەشدارانی کۆنفرانسەکەتان بەجێدەهێڵم.
بێگومان گەلی کوردستان بە هەموو پێکهاتەکانییەوە ئەوە 100 ساڵە زۆریان چەشتووە، بەداخەوە دوای سەدەیەکیش هێشتا گەلی کوردستان هەر گیرۆدەی بەدەستهێنانی مافەکانییەتی. وەک چۆن هەمیشە ترسی لە رابردوو هەبووە، ئەمڕۆش هێشتا ترسی لە ئێستا و داهاتوو هەیە.
عێراق واتە وڵاتی پێکهاتەکان، هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە لە سێ ویلایەتی (موسڵ، بەغدا و بەسرە) پێکهاتووە، ئەو سێ ویلایەتە بەپێی هەڵکەوتەی جوگرافیایی و پێکهاتەی کولتووریان لێک جیابوونەتەوە. کورد لە باکوور، سوننە لە ناوەڕاست و شیعە لە باشوور. لەگەڵ ئەمانەشدا چەندین پێکهاتەی دیکەی ئایینی و نەتەوەیی لە عێراقدا هەن.
عێراق وڵاتێکی فرەئایینی و نەتەوەییە، بەبۆچوونی من کێشەی سەرەکیی عێراق وەک هەر وڵاتێکی فرەنەتەوە و مەزهەب بریتییە لە کێشە لەسەر دەسەڵات. ئەوەش دیاردەیەکی سرووشتییە کە لە وڵاتێکی وادا لایەنە سیاسییەکان بۆچوون و رای جیاوازیان هەبێت. ئەوەش کاتێک دەبێتە گرفت کە لایەنێک بیەوێت بۆچوونی خۆی بەسەر هەموو لایەنەکانی دیکەدا بسەپێنێت، یان بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەکان پەنا بۆ بەکارهێنانی هێز یان سزا ببات، رێک وەک ئەوەی هەمیشە لە عێراق روویداوە.
هەر لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1921ـەوە، لە بەغدا عەقڵیەتی هێز حاکم بووە. کە ئەو هەموو کارەسات و نەهامەتیەی بەسەر ئەم وڵاتەدا هێناوە، عێراقێکی زۆر دەوڵەمەند بە سامانی سرووشتی، دەوڵەمەند بە سامانی مرۆیی، دەوڵەمەند بە پێکهاتەی نەتەوەیی و ئایینی و فرە کلتووری، لە پێگەیەکی جوگرافیای ستراتیژیدا، ئەگەر ئەو عەقڵیەتە نەبووایە ئێستا یەکێک لە وڵاتە بەهێزەکانی ناوچەکە دەبوو.
100 ساڵە لە عێراق هەمان هەڵە دووبارە دەکرێتەوە، وانە لە ئەزموونی تاڵ و شکستی دوای شکست لە شەڕی دوای شەڕ و لەو هەموو باج و ماڵوێرانییە دەرس وەرناگیرێت. کە گەلان و پێکهاتەکانی عێراق بینیویانە. بۆچی لە کاتێکدا ئێمە لە عێراق دەتوانین دەوڵەتێکی بەهێز و پێشکەوتوو بین، کەچی دەبین بە یەکێک لە خراپترینەکان، دامەزراوەکان فەلەج دەکەین، شارەکان دەبنە مەترسیدارترین شارەکانی جیهان بۆ ژیان، هاووڵاتیان هێشتا لە نەبوونی خزمەتگوزاریی زۆر سەرەتایی بێبەشن.
خەڵکی عێراق شایستەی ژیان و ئێستا و داهاتووێکی زۆر باشترە، ژیانێک بەرە بەرە ئازار و مەینەتیەکانی رابردوو ساڕێژ بکات، بە ئومێدەوە بەرەو ئاییندە هەنگاو بنێت، ئەمە بە واقیعبینی و خوێندنەوەی راست و بە تێگەیشتن و روانگەی تازە بۆ چارەسەری کێشەکانی عێراق دەکرێت.
بە عەقڵیەتی زۆرینە و کەمینە، بە دروستکردنی ملیشیات، بە راوەستاندنی دامەزراوەکان، بە هەژموونی تایفەگەری، بە هەڕەشەی شەڕی ناوخۆیی و بیری تەسکی سەردەست، بە هیچ شێوەیەک ئەمە نایەتە دی.
دەسەڵاتداران لە عێراق نابێت چیتر دیلی دەستی رابردووێکی تاڵ بن. بۆ ئەوەی عێراق ببێتە وڵاتی هەمووان، ببێتە وڵاتێکی سەقامگیر و ئاوەدان و پێشکەوتوو، ببێتە ئومێدی ژیان بۆ نەوەکانی ئێستا و داهاتوو، دەبێت هەموومان بە بوێرییەوە دان بە هەڵەکانی رابردوودا بنێین و خواست و هەوەسی خۆ سەپاندن و چەند بارەکردنەوەی رابردوو واز لێبهێنین.
ئارامی و سەقامگیریی عێراق، پەیوەستە بە ئارامی و سەقامگیریی ناوچەکە و جیهانەوە. نموونە و ئەزموونە تاڵەکە دوێنێیە، زۆر دوور نییە، ئەگەر عێراق ئارام و سەقامگیر نەبێت ناوچەکەش ئارام و سەقامگیر نابێت. عێراق ئارام و سەقامگیر نەبوو داعش لە دایکبوو، ئەگەر هیچ نەگۆڕێت و کێشەکانی عێراق چارەسەر نەکرێت و هەمان هەڵەسی سیاسی و پەراوێزخستنی پێکهاتەکان هەمان عەقڵیەتی هێز و خۆسەپاندن و نەخوێندنەوەی بەرامبەر بەردەوامبێت، بە تەئکید سبەینێ داعشێکی دیکە لە دایک دەبێت. هەمان چیرۆک خراپتر دووبارە دەبێتەوە، ئەوسا ئاسایش و سەقامگیری ناوچەکەو جیهانیش دەکەوێتە مەترسییەوە.
کورد، کۆد و کلیلی چارەسەکردنی کێشەکانی عێراق و کێشەکانی هەرێمی کوردستانە لەگەڵ بەغدا، 100 ساڵە بەغدا نایەوێت کێشەکانی گەلی کوردستان چارەسەر بکات، 100 ساڵە عێراق نائارام و ناسەقامگیرە، 100 ساڵە هەموو توانا و دەوڵەمەندییەکانی عێراق بۆ کڕینی چەک و شەڕ خەرج دەکرێت، جگە لە ماڵوێرانی و کارەسات و مەینەتی بێ بڕانەوە، هیچی دیکە بۆ عێراق نەهاتووەتە دی.
ئەوەی دەمەێت بڵێم ئەوەیە، ئارامی و سەقامگیریی هەولێر و بەغدا پێکەوە بەستراوە. هەولێر و بەغدای سەقامگیر واتە عێراقێکی ئارام بۆخۆیی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆیە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش ئەرکی لەسەرە و دەبێت یارمەتیی عێراق بدات بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی.
لە عێراقی تازەدا، کوردستان هەرێمێکی فیدراڵی دەستوورییە. هەرێمێکی فیدراڵی واتە پێکهێنەرێکی عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵ، فیدراڵیزم بۆ ئێمە لە هەرێمی کوردستان دوو مانای هەیە، یەکەم؛ واتا هاوبەشی لە دامەزراوەکانی دەوڵەتدا، لە دەسەڵاتی دارایی، سەربازی و سیاسیدا. دووەم؛ واتا دابەشکردنی دەسەڵات لە رووی جوگرافییە و ئەو کرۆکی فیدراڵیزمە کە لە واقیعی تازەی عێراق دەستوور چەسپاندوویەتی.
کە دەڵێین کوردستان دوای رژێمی پێشوو، خۆویستانە وەک هەرێمێکی فیدراڵ بووەتە بەشێک لە عێراق، واتە دەبێت هاوبەشێکی راستەقینە بێت لە دەوڵەتی فیدراڵیدا، بەشدارییەکی راستەقینەی لە دەسەڵاتدا بە هەموو فۆرمەکانییەوە کە باسمکرد، دەبێت هەبێت. ئەمە گەرەنتی سەقامگیری و یەکپارچەیی عێراقی نوێیە.
کەواتە چارەسەری ریشەیی بۆ کێشەی سەرەکی لە عێراقدا بریتییە لە هاوبەشی و بەشداریکردنی هەموو پێکهاتەکان لە دەسەڵات و دروستکردنی بڕیاردا، هەر پێکهاتەیەکی عێراق ئەرکی دەکەوێتە سەر شان، بەڵام ئەرکی سەرەکیی هەموومان هەموو پێکهاتەکان لە عێراقدا بریتییە لە چەسپاندن و کارپێکردنی دەستوور.
ئێمە وەک هەرێمی کوردستان هەمووان بانگهێشت دەکەین بۆ جێبەجێکردن و چەسپاندنی دەستوور و فیدراڵیزم، ئەرک و ماف بەرامبەر یەکدین. ئەگەر دەسەڵاتی فیدراڵی لە بەغدا مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان بدات، هەرێمی کوردستانیش ئەرکە دەستوورییەکانی خۆی بەوپەڕی باشییەوە جێبەجێ دەکات.
ئێمە گەلی کوردستان و پێکهاتەکانی عێراق رێگەیەکی دوورمان پێکەوە بڕیوە، هەوراز و نشێویمان بینیوە، سەختی زۆرمان تێپەڕاند، لە هەمان کاتدا بۆ هەموومان روون بووەتەوە کە عێراق هیی هەموو پێکهاتەکانە. بۆیە ناگونجێت و سەرکەوتوو نابێت تەنیا یەک پێکهاتە بیەوێت حکومی عێراق بکات و پێکهاتەکانی دیکە پەراوێز بخات.
رژێمەکانی پێشوو ئەو رێگەیەیان تاقیکردەوە و شکستیان هێنا، باجەکەشی هەموو گەلانی عێراق دایان. ئێستاش دوای ئەزموونی رابردوو و ئەو هەموو ئەزموونە تاڵە، پەیامی هەرێمی کوردستان لە عێراقی فیدراڵدا بریتییە لە پەیامی ئاشتی و تەبایی و پێکەوەژیان. بانگهێشتە بۆ هەموو هێز و لایەنە عێراقییەکان، کە هەموومان پەند لە رابردوو وەربگرین و پێکەوە بە روانگە و تێگەیشتن و بیرێکی کراوەی هاوبەشی تازە لە کێشەکانی وڵات و چارەسەری کێشەکان بڕوانین و چارەیان بکەین.
ئەزموون سەلماندی کە درووشمەکان بە تەنیا هیچ کێشەیەک لەم وڵاتە چارەسەر ناکەن، دەبێت بە واقیعبینی و خوێندنەوەیەکی راست لە کێشەکان بڕوانین و چارەسەریان بۆ بدۆزینەوە.
پەیامی ئێمە لە هەرێمی کوردستان بریتییە لە کۆکردنەوەی هەموو هێزەکان بۆ گرێبەست و قۆناخێکی تازە لە عێراق، بۆ زیاتر خزمەتکردن و فەراهەمکردنی ژیانێکی شایستە بۆ هاووڵاتیان. پرۆسەیەکی چارەسەری کە هەموویان تێیدا براوەبن و ئاشتی و سەقامگیری لەگەڵ خۆیدا بهێنێت، پێویستی بە هەموومانە. بە دڵنیاییەوە کەسیش لەو پرۆسەیەدا زیاد نییە.
لە عێراقی نوێدا دەبێت دڵنیایی و متمانە هەبێت بۆ چارەسەری، دەبێت یەکەمان هەنگاوێک زیاتر بچینە پێشەوە، دڵنیایی و متمانە بونیاد بنێینەوە، تا هەموو پێکهاتەکان هەست بە ئارامی و ئاسوودەیی بکەن بە زۆرینە و کەمینە، بە کورد و عەرەبەوە، بە تورکمان و ئاشووری و سریان و کلدان و ئەرمەنەوە، بە موسڵمان و کریستیان، بە شیعە و سوننە، بە ئێزدی و کاکەیی و سائیبە و هەموو ئایین و نەتەوەکانەوە لە عێراقدا. متمانە، ئارامی و سەقامگیری دەگێڕێتەوە.
بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش هەروایە، گەل و نەتەوە و ئایین و مەزهەب و تائیفە و بیر و بۆچوونی جیا لە ناوچەکدا هەن، بەڵام جوگرافیا و مێژووێکی هاوبەش هەموومان کۆدەکاتەوە. مێژووی رابردوو بریتییە لە چەوسانەوە و داپلۆسین و رەتکردنەوە، بێبەشکردن و بەکارهێنانی زەبر و زەنگ، ئەمەش گرێ کوێرەیەکی ئاڵۆزی دروستکردووە، کە ئیتر دەبێت بکرێتەوە. بەڵام لە ئەنجامی ئەمەدا کێ قازانجی کرد؟ 100 ساڵە شەڕ و ئاشووب و ئاڵۆزی بەرۆکی ناوچەکە و کۆمەڵگە و گەلانی ناوچەکەی بەرنەداوە، رەتکردنەوە و ئینکاری شوناس و ناسنامە، جا چ ناسنامانەی نەتەوەیی بێت، چ ناسنامەی ئایینی و مەزهەبی و تائیفی و رەگەزی و هەر شوناسێک بێت، ناڕەزایی و کاردانەوەی لێدەکەوێتەوە و سەر دەکێشێتە سەر شەڕ و ماڵوێرانی.
گۆڕانکارییەکانی سەردەم، پێشکەوتنەکانی جیهانی تازە و بەرژەوەندییەکان ئەوە دەسەلمێنن کە چارەسەری کێشەکان چیتر بە رێگە و ئەو میتۆدە کۆنە ناکرێت. دەبێت هەموومان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست رێگەیەک بۆ پێکەوەژیان و یەکتر قبووڵکردن، لێبووردەیی و هاوبەشی بدۆزینەوە. بەرژەوەندی و سیستەمی ئابووری و ئەمنیی هاوبەش لە ناوچەکە دروست بکەین کە هەموومان تێیدا براوە بین و پێکەوە بە ئاشتی بژین.
پێکەوەژیانی ئاشتییانە بناخەی داهاتووێکی گەشی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، گرنگە مێژوو و رابردوو تەنیا بۆ پەند و وانەوەرگرتن بێت و چیتر لە مێژوودا نەژین. با لێرەوە لە عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەموو جیهان مرۆڤایەتی هەموومان کۆبکاتەوە.
لە کۆتاییدا هیوادارم ئەمڕۆ ئەو پسپۆرە بەڕێزانە بۆمان باسی مێژووی عێراق دەکەن، کۆمەڵێک واتای بەسوودمان بێنەوە یاد و بتوانین سوودیان لێ وەربگرین بۆ داهاتوو، داهاتووێک کە بۆ هەموونا بێت و هەموومان تێدا متمانەمان هەبێت. دڵنیایی و ئاسوودەیی بۆ هەموو لایەک بەدیبهێنێت.
